فصل اقتصاد - بر اساس چشم‌انداز افق 1404، ایران باید به ظرفیت تولید 1/5 میلیون تن آلومینیوم برسد، اما چالش‌هایی در برابر این صنعت قرار دارد. در زمینه تولید آلومینا با توجه به اینکه معدن بوکسیت بزرگ و پرعیاری در کشور نداریم، تنها یک پالایشگاه تولید آلومینا در جاجرم متعلق به شرکت آلومینای ایران است که از سنگ بوکسیت آلومینا تولید می‌کند.

به گزارش فصل اقتصاد ؛ آلومینیوم فلزی نرم و سبک با استحکام قابل‌قبول و ظاهری نقره‌ای خاکستری است. چکش‌خور و انعطاف‌پذیر بوده و به‌راحتی خم می‌شود و مقاومت خوبی در برابر زنگ‌زدگی و پوسیدگی دارد.
وزن آلومینیوم تقریباً یک‌سوم فولاد یا مس است. این عنصر غیر مغناطیسی، دومین فلز چکش‌خور و ششمین فلز انعطاف‌پذیر در سطح جهان است. آلومینیوم بیشترین نرخ رشد مصرف را در میان فلزات در طی سه دهه اخیر دارا بوده، کاربردی‌ترین فلز بعد از آهن است و تقریباً در تمامی بخش‌ها به‌ خصوص صنایع حمل‌ونقل، ساخت‌وساز، بسته‌بندی و صنایع برقی دارای اهمیت است.
آلومینیوم بی‌نهایت قابلیت بازیافت دارد و این امر آن را به یکی از بازیافت‌شده‌ترین فلزات در جهان تبدیل کرده است. بیش از 90 درصد آلومینیوم مورد استفاده در برنامه‌های کاربردی خودرو و ساخت‌وساز بازیافت می‌شود که این امر باعث ایجاد اقتصاد حلقه بسته می‌شود. تولید آلومینیوم ثانویه به 95 درصد انرژی کمتری نسبت به تولید اولیه آلومینیوم نیاز دارد و از همین‌ رو به آلومینیوم «بانک انرژی» لقب داده‌اند.
روش تولید
فرآیند استخراج آلومینیوم نسبت به سایر فلزات کمی پیچیده‌تر است. آلومینیوم در طبیعت به مقدار زیادی در سنگ‌های معدنی با نام بوکسیت یافت شده و در سه مرحله تولید می‌شود. مرحله نخست استخراج بوکسیت و سپس استحصال آلومینا از بوکسیت و پس از آن فرآیند احیا است.
سنگ بوکسیت در فرآیندی با استفاده از روش شیمیایی در کارخانه‌های تولید آلومینا به اکسید آلومینیوم یا آلومینا تبدیل می‌شود. در این فرآیند از 4 تن بوکسیت، 2 تن پودر آلومینا به دست آمده و از این مقدار یک‌ تن فلز آلومینیوم استحصال می‌شود. آلومینیوم استحصال‌شده به‌صورت مذاب، شمش، اسلب، بیلت و… در اختیار صنایع پایین‌دست قرار می‌گیرد و با استفاده از عملیات ریخته‌گری، نورد یا اکستروژن تبدیل به محصولات مختلف می‌شود.
این محصولات پس از پایان عمر مفید خود به قراضه‌های آلومینیومی تبدیل شده، دوباره ذوب می‌شوند و در صنایع مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند، بنابراین می‌توان گفت فلز آلومینیوم جزو عناصر دوستدار محیط زیست است. در شکل 1 زنجیره ارزش آلومینیوم را مشاهده می‌کنید.

ذخایر و تولیدکنندگان بوکسیت و آلومینا در جهان
ذخایر جهانی بوکسیت بالغ بر 30 میلیارد تن هستند و بیش از نیمی از ذخایر بوکسیت در چهار کشور گینه، استرالیا، ویتنام و برزیل قرار گرفته است. ذخیره بوکسیت ایران کم و در حدود 34 میلیون تن است که تقریباً 0/1 درصد از کل ذخایر بوکسیت دنیا را به خود اختصاص داده است. نمودار 1 وضعیت ذخایر بوکسیت در جهان را نشان می‌دهد.

در سال 2019 در جهان مجموعاً 367 میلیون تن بوکسیت و 133 میلیون تن آلومینا تولید شد. استرالیا، گینه و چین بزرگ‌ترین تولیدکنندگان بوکسیت و از طرف دیگر چین، استرالیا و برزیل بزرگ‌ترین تولیدکنندگان آلومینا در جهان هستند. اطلاعات مربوط به بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده بوکسیت و آلومینا و همچنین حجم تولیدشان را در دو نمودار 2 و 3 مشاهده می‌کنید.

وضعیت صنعت آلومینیوم در جهان
ظرفیت تولید جهانی آلومینیوم از 77 میلیون تن در سال 2018 میلادی با رشد 900 هزار تنی به 77 میلیون و 900 هزار تن در سال 2019 افزایش یافت. از این میزان افزایش 490 هزار تن متعلق به بحرین و 400 هزار تن نیز مربوط به رشد ظرفیت تولید آلومینیوم در چین است. ظرفیت تولید آلومینیوم چین از 44 میلیون در سال 2018 میلادی به 44 میلیون و 400 هزار تن در سال 2019 افزایش یافته و این کشور همچنان در جایگاه نخست جهانی در زمینه ظرفیت تولید این فلز ایستاده است.

شرکت‌های مهم تولیدکننده آلومینیوم جهان عبارت‌اند از: روسال (روسیه)، چالکو (چین)، آلکو (آمریکا) و آلکان (کانادا) که این چهار شرکت در بیش از 40 کشور جهان فعال هستند. در سمت مصرف نیز چین با سهم 57 درصدی از مصرف، بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آلومینیوم جهان است و سهم مصرف سایر مناطق جهان را نیز در نمودار 5 مشاهده می‌کنید.

چشم‌انداز عرضه و تقاضای آلومینیوم
با توجه به عملکرد بسیار خوب چین در احیای فعالیت‌های اقتصادی در نیمه دوم 2020، انتظار می‌رفت تقویت تقاضا در بخش‌های کلیدی مصرف‌کننده آلومینیوم از جمله ساخت‌وساز و زیرساخت‌ها، جهش تقاضای 7/2 درصدی را در صنعت این محصول در 2021 به همراه داشته باشد. برنامه چهاردهم توسعه پنج ساله چین بر کاهش مصرف انرژی در استان «اینرمنوگلیا 1» تأکید داشته است. در سمت عرضه، تولید چین انتظار می‌رود 4/5 درصد افزایش پیدا کرده و به 38/7 میلیون تن برسد.
تولید جهانی نیز بر اساس ارزیابی این مؤسسات، 3/8 درصد رشد خواهد کرد و به 67/7 میلیون تن خواهد رسید و بازار این محصول با مازاد عرضه 1/8 میلیون تنی مواجه خواهد شد (مازاد عرضه در 2020، معادل 3/8 میلیون تن ارزیابی شده است). بنابراین، انتظار می‌رود افزایش تولید مانعی در مقابل افزایش قیمت ناشی از بهبود وضعیت اقتصاد جهانی و تقویت تقاضا در چین شود. همچنین تنش‌های تجاری بین آمریکا و چین از سال 2018 موضوع اصلی در بازار کامودیتی‌ها از جمله آلومینیوم بوده است. روابط تجاری بی‌ثبات آمریکا و چین، یک ریسک برای بازار کامودیتی‌ها به‌حساب می‌آید و چشم‌انداز آن‌ها را تا حدی مبهم می‌کند. برای بررسی چشم‌انداز بازار این محصول باید به عواملی از جمله اثرات ویروس کرونا نیز توجه کرد.
چشم‌انداز قیمت آلومینیوم
قیمت آلومینیوم در پنج سال گذشته در یک روند خنثی و در محدوده 1٫500 تا 2٫500 دلاری بوده و میانگین پنج ساله 1٫880 دلاری داشته است. میانگین نرخ فروش آلومینیوم در آوریل سال گذشته میلادی و با همه‌گیری کرونا 1٫457 دلار به ازای هر تن گزارش شده است. این رقم پایین‌ترین میانگین نرخ از سال 2015 تاکنون بوده است؛ اما اکنون نرخ فروش آلومینیوم بالای 2٫300 دلار گزارش می‌شود. در واقع بهای کنونی شمش آلومینیوم در بورس فلزات لندن حدود 50 درصد بالاتر از پایین‌ترین نرخ این فلز در 5 سال گذشته است. در اغلب روزهای سال جاری میلادی آلومینیوم در کانال 2٫000 دلاری معامله شده است. نرخ فروش آلومینیوم در بورس فلزات لندن از ابتدای سال 2021 میلادی تا نخستین روز ماه آوریل، رشد بالای 10 درصدی را تجربه کرده است. در همین حال رکورد فروش شمش آلومینیوم با نرخ 2٫260 دلار به ازای هر تن نیز در ماه آوریل ثبت شد.

دلایل متعددی برای این روند صعودی یاد می‌شود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به رشد و بهبود تقاضا از ضربه کرونا در سطح جهانی و تلاش برای کاهش آلایندگی از سوی اقتصادهای بزرگ جهان اشاره کرد. چین به‌ عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده آلومینیوم جهان در نظر دارد برنامه‌های متعددی را برای توسعه هوای پاک اجرایی کند. از آنجا که تولید شمش آلومینیوم در رده صنایع انرژی‌بر قرار دارد، اگر این اهداف به مرحله اجرا برسد تأثیر بسزایی بر روند عرضه و تقاضای آلومینیوم در بازار جهانی خواهد داشت.
با وجود فاکتورهای مثبتی که زمینه‌ساز رشد قیمت آلومینیوم بوده‌اند باید به عواملی منفی همچون احتمال عرضه 500 هزار تن شمش آلومینیوم از ذخایر دولتی چین به بازار و همچنین بالاتر رفتن سطح موجودی انبارهای فلزات لندن اشاره کرد. در نمودار 7، اجماع نظر تحلیل‌گران 46 مؤسسه مالی معتبر در مورد آینده قیمت این فلز را مشاهده می‌کنید.

طبق برنامه جامع جهانی که در اوایل دهه گذشته تدوین شده است دهه 2030 تا 2040 در جهان دهه آلومینیوم خواهد بود (دهه حاضر (2030 – 2020) دهه مس نام گرفته بود)، در حال حاضر در دنیا تکنولوژی فرآوری آلومینیوم با قیمت مناسب وجود ندارد، به همین دلیل امکان مصرف انبوه این فلز نیست، اما پیش‌بینی می‌شود در دهه آینده کشورهای پیشرو در این صنعت به این تکنولوژی دست یابند و شاهد رشد مصرف و قیمت این فلز باشیم.
چین نیز یکی از تولیدکنندگان مطرح جهان در این صنعت است که پیش‌بینی می‌شود تا سال 2035 جزو سه تولیدکننده برتر آلومینیوم در جهان باشد و بعد از آن به علت سیاست‌های کنترل آلودگی هوا و با توجه به اینکه این صنعت جزو آلوده‌کننده‌ترین صنایع می‌باشد به سمت سبز کردن این صنعت پیش برود.
وضعیت صنعت در خاورمیانه
در حال حاضر در حدود 10 درصد از ظرفیت تولید آلومینیوم در منطقه خاورمیانه محقق شده است و برخلاف سایر صنایع فلزی و معدنی، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس با توجه به انرژی‌بر بودن تولید آلومینیوم و داشتن مزیت گاز ارزان به شکل فعالی در این صنعت فعالیت می‌کنند. به‌طوری که امارات متحده عربی با تولید 2/7 میلیون تن، رتبه پنجم جهانی را داشته و طرح توسعه جهت افزایش ظرفیت به 4 و سپس به 10 میلیون تن رسیده و رسیدن به رتبه دوم را در دست اجرا دارد.
بحرین طی 3 سال تولید خود را از 900 هزار تن به حدود 1/5 میلیون تن رسانده و به جایگاه هفتم رسیده است. عربستان سعودی با در اختیار داشتن رتبه یازدهم طرح‌های توسعه‌ای بزرگی را در دست مطالعه و اجرا دارد. قطر به‌سرعت به توسعه ظرفیت تولید خود می‌افزاید و هم‌اکنون بیش از 600 هزار تن آلومینیوم تولید می‌کند.
میزان تولید عمان 380 هزار تن در سال است و ایران در کنار عمان در رتبه نوزدهم تولید آلومینیوم قرار دارد. ایران در سال 1972 بالغ بر 30 درصد تولید منطقه را در اختیار داشت ولی با عدم توسعه ظرفیت تولید کشور در سال‌های متمادی این سهم در سال 1993 به 16 درصد، در سال 2005 به 11 درصد و در سال 2018 به 6 درصد کاهش یافت.
پیش‌بینی می‌شود به دلیل مزیت گاز و طرح‌های توسعه‌ای که کشورهای حاشیه خلیج فارس دارند تا 10 سال آینده در حدود 40 درصد از تولید آلومینیوم جهان در کشورهای حاشیه خلیج فارس صورت پذیرد. امارات و بحرین به ترتیب با تولید 4 و 1/5 میلیون تن شمش آلومینیوم جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جهان به شمار می‌آیند که با توجه به طرح‌های توسعه این کشورها پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2035 به اولین و سومین کشورهای تولیدکننده آلومینیوم در جهان تبدیل شوند. کشور امارات برنامه دارد تا سال 2035 به تولید 20 میلیون تن آلومینیوم دست پیدا کند.
نگاهی به وضعیت تولید محصول در ایران
کشور ایران جزو اولین تولیدکنندگان شمش آلومینیم در خاورمیانه است. تولید آلومینیوم در ایران از سال 1351 با ایجاد کارخانه آلومینیوم اراک آغاز شد. سپس کارخانه آلومینیوم المهدی و هرمزال به مجموعه تولید کشور افزوده شدند. در سال‌های دهه 80 و 90 تولید شمش آلومینیوم کشور بر پایه همین 3 کارخانه و با ظرفیت اسمی مجموعاً حدود 450 هزار تنی پیش رفت و از سال 89 در همه سال‌ها به‌جز سال 91 و 98 تولید 300 تا 350 هزار تنی را داشتیم. تا اینکه در نهایت با راه‌اندازی کارخانه آلومینیوم جاجرم (متعلق به شرکت آلومینای ایران) در سال 98 با ظرفیت 40 هزار تنی و راه‌اندازی فاز نخست آلومینیوم جنوب (متعلق به ایمیدرو) در سال 99 با ظرفیت 300 هزار تنی شاهد رشد در ظرفیت تولید شمش آلومینیوم کشور شدیم.
با راه‌اندازی فاز دوم آلومینیوم جنوب نیز با ظرفیت 600 هزار تن ظرفیت در سال‌های دورتر، تولید آلومینیوم در ایران می‌تواند به بیش از 1/3 میلیون تن در سال برسد. در جدول 1 وضعیت شرکت‌های تولیدکننده آلومینیوم اولیه در ایران قرار داده شده است.

بررسی آمار واردات و صادرات شمش آلومینیوم در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که متوسط مصرف شمش آلومینیوم کشور 300 تا 350 هزار تن در سال متغیر است. بنابراین به نظر می‌رسد همزمان با راه‌اندازی طرح آلومینیوم جنوب و افزایش تولید آلومینیوم ایران شاهد رشد قابل‌ملاحظه در صادرات زنجیره آلومینیوم در سال‌های آینده باشیم.
سرانه مصرف آلومینیوم ایران در 10 سال گذشته در محدوده 4/5 کیلوگرم در نوسان بوده و سال‌به‌سال فاصله آن از میانگین جهانی در حال افزایش است. در حال حاضر میانگین سرانه مصرف آلومینیوم در جهان حدود 9 کیلوگرم است. پیش‌بینی می‌شود مصرف جهانی آلومینیوم در 21 سال آینده از میزان سرانه فعلی به 11 کیلوگرم افزایش یابد.
دو چالش اساسی در تولید آلومینیوم کشور، ماده اولیه و انرژی
بر اساس چشم‌انداز افق 1404، ایران باید به ظرفیت تولید 1/5 میلیون تن آلومینیوم برسد، اما چالش‌هایی در برابر این صنعت قرار دارد. در زمینه تولید آلومینا با توجه به اینکه معدن بوکسیت بزرگ و پرعیاری در کشور نداریم، تنها یک پالایشگاه تولید آلومینا در جاجرم متعلق به شرکت آلومینای ایران است که از سنگ بوکسیت آلومینا تولید می‌کند، ظرفیت این شرکت برای تولید آلومینا حدود 240 تا 250 هزار تن در سال است. 80 هزار تن از پودر آلومینای تولیدی در کارخانه تولید فلز آلومینیوم به مصرف می‌رسد و 160 هزار تن به سایر کارخانه‌های ایران ازجمله ایرالکو، المهدی و سالکو ارسال می‌شود. لذا می‌توان گفت با توجه به بهره‌برداری سالکو و افزایش ظرفیت تولید آلومینیوم در کشور که به 800 هزار تن رسیده است، به یک میلیون و 600 هزار تن آلومینا یا 4 میلیون تن بوکسیت نیاز داریم تا صنعت آلومینیوم کشور با ظرفیت کامل کار کند. در حالی‌ که در حال حاضر کشور به دلیل تأمین مواد اولیه ازجمله آلومینا و پترولیوم کک به مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو است.
از جمله مشکلات موجود می‌توان به نرسیدن مواد اولیه به دلایل مختلف از جمله تحریم‌ها و همچنین خرید این مواد از طریق واسطه‌ها، بدون قرارداد بلندمدت و با قیمت‌های بسیار بالاتر از نرخ جهانی اشاره کرد.
برآوردهای انجام‌شده از سهم حدود 32 درصدی هزینه برق در هزینه‌های تولید آلومینیم در جهان حکایت دارد. در ایران با اینکه به دلیل برق ارزان، سهم برق حدود 11 درصد هزینه تولید است اما عدم توجه به تأمین برق پایدار می‌تواند مشکلاتی را برای این صنعت به وجود آورد. در برخی مواقع مانند طرح آلومینیوم هرمزال، برق به‌ موقع و به‌اندازه تأمین نشده است و در برخی موارد دیگر به دلیل هزینه‌های برق، شرکتی مانند آلومینیوم المهدی با تهدیدهای قطع برق روبرو بوده است. تجربیات خارجی نشان می‌دهد که واحدهای آلومینیومی باید نیروگاه اختصاصی در کنار خطوط تولید خود داشته باشند و به صرفه ناشی از مقیاس توجه کنند. لذا می‌توان گفت که برای رساندن سالکو به 1 میلیون تن نیاز به راه‌اندازی نیروگاه برق نیازی اساسی می‌باشد.
وضعیت شرکت‌های تولیدکننده محصولات آلومینیومی در بازار سرمایه
در بازار اول و دوم بورس و فرابورس 3 شرکت آلومینیوم ایران، نورد آلومینیوم و الومراد در صنعت حضور دارند. سهام شناور این گروه به‌طور متوسط 25 درصد است.
وضعیت سودآوری فایرا
‏شرکت آلومینیوم ایران که به‌اختصار ایرالکو نامیده می‌شود به‌عنوان اولین تولیدکننده شمش‌های آلومینیوم در ایران در کیلومتر 5 جاده اراک تهران واقع شده است. موضوع تأسیس کارخانه ایرالکو در سال 1346 به تصویب هیئت دولت رسید. اقدامات مربوط به نصب تأسیسات و ساختمان از سال 1348 آغاز و در سال 1351 با دو خط تولید و ظرفیت 45 هزار تن در سال مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی و افزودن سه خط دیگر به پروسه تولید، ظرفیت تولید آلومینیوم اولیه به 120 هزار تن در سال رسید و با بهره‌برداری از خطوط با تکنولوژی جدید و خروج 2 خط قدیمی به 177/5 هزار تن در سال 1386 رسید که شامل انواع شمش‌ها به‌صورت تی بار، هزار پوندی، آلیاژهای ریخته‌گری، بیلت، اسلب و… است.
این شرکت در سال 1375 به سهامی عام تبدیل شد و در همان سال در بورس اوراق بهادار پذیرش شد. شرکت صنایع آلوم رول نوین و شرکت روان‌گداز پردیس با مالکیت 11 و 10 درصدی سهام‌داران عمده شرکت هستند و حدود 30 درصد از سهام شرکت نیز در اختیار شرکت‌های استانی سهام عدالت قرار دارد.
در نمودار 8 تغییرات سود خالص شرکت در سالیان اخیر ملاحظه می‌شود. همان‌گونه که مشاهده می‌شود شرکت از ثبات نسبی مقدار فروش برخوردار بوده و در سال‌هایی که نرخ دلار و قیمت جهانی افزایش داشته است، سود شرکت نیز روندی صعودی طی کرده است.

در جدول 3 مهم‌ترین مفروضات سودآوری شرکت برای سال 1400 ارائه شده است.
با توجه به مفروضات ارائه شده شرکت سودآوری 2٫000 میلیاردی و 2٫300 میلیاردی برای سال 99 و 1400 خواهد داشت که با سرمایه 960 میلیاردی فعلی، معادل 204 و 246 تومان سود به ازای هر سهم محقق خواهد شد. در جدول 4 تحلیل حساسیت سود هر سهم شرکت به نرخ دلار نیما و نرخ LME ارائه شده است.
از پتانسیل‌های شرکت می‌توان دسترسی به برق ارزان نسبت به رقبا، افزایش قیمت جهانی در مدت اخیر، داشتن طرح توسعه، احتمال کاهش تحریم‌ها و پیش‌پرداخت‌های مناسب شرکت اشاره داشت. از ریسک‌های احتمالی می‌توان به نحوه مدیریت شرکت در سالیان اخیر، بالا بودن نرخ خرید محصولات، افزایش اخیر قیمت برق مصرفی، عدم ریزش همپای شاخص بورس و داشتن بند حسابرس که ممکن است تا 300 میلیارد تومان سود را کاهش دهد اشاره کرد.
*علی اسکینی تحلیل‌گر ارشد
*محمد بیژنی کارشناس واحد تحلیل